Οι πράξεις της είναι τολμηρές . δεν φοβάται να ρισκάρει και να αψηφήσει του κινδύνους. Λάτρης της περιπέτειας, τα έργα της ξέφυγαν από τις νόρμες της εποχής, ήρθε σε ρήξη με τον τρόπο αποτύπωσης του κόσμου.

Οι συγγραφείς πάντα ταξίδευαν και τα ταξίδια τους δεν ήταν πάντα ακίνδυνα και ψυχαγωγικά· πολλοί το πλήρωσαν με την υγεία τους, άλλοι με τη ζωή τους και άλλοι με ανεπανόρθωτες απώλειες.

Ομως, με κάποιον τρόπο, αυτές οι εμπειρίες βρήκαν το δρόμο και πέρασαν στο έργο τους· εικόνες, γεύσεις, περιπέτειες και τριβές που αν δεν τις είχαν βιώσει, ίσως να μην άφηναν πίσω τους βιβλία που ακόμα συγκινούν, ξαφνιάζουν και πληροφορούν.

Ταξίδι δεν είναι μόνο η γεωγραφική μετατόπιση· η εμπειρία περιλαμβάνει την προετοιμασία, τη συμβολική αλλά και την εμπειρική έκθεση σε έναν άλλον κόσμο, τους κινδύνους αλλά και την επιστροφή. Το βίωμα παραμένει στη μνήμη και με την πάροδο του χρόνου μεταλλάσσεται μέχρι να βρει τη θέση του σε κάποια περιγραφή, σε κάποιο διάλογο ή χαρακτήρα, ακόμη και σε κάποια αναπάντεχη τροπή της πλοκής, αν και για πολλούς κάποιο ταξίδι τους δεν ήταν μία ακόμη περιπέτεια, αλλά μοιραία συνάντηση με το πεπρωμένο.

Ο Θερβάντες έχασε το χέρι του στη Ναύπακτο και ο Ρεμπό το πόδι του στην Αφρική. Ο Ντ. Χ. Λόρενς πέθανε από φυματίωση στη Νότια Γαλλία, ο Σεντ Εξιπερί στους αιθέρες πάνω από την Αφρική κι ο Λόρδος Βύρωνας στο Μεσολόγγι.

Αν ακολουθήσουμε τα ίχνη τους, αν ψάξουμε τις διαδρομές και τα μέρη όπου έζησαν, επισκέφθηκαν και περπάτησαν, ενίοτε τους συναντάμε έξω από την ασφάλεια του καθιστικού τους, μακριά από την καλλιέργεια των παρτεριών του κήπου τους· τους συναντάμε σε μέρη απρόσμενα, δύσβατα για την εποχή τους και επικίνδυνα, σε τόπους όπου για να βρεθού, ρίσκαραν τη σωματική τους ακεραιότητα, την ίδια τους τη ζωή. Ενίοτε βρίσκουμε σε τυχαία αποσπάσματα του έργου τους εικόνες, αισθήσεις, εμπειρίες που έχουν αντληθεί από ταξίδια, ίσως ταξίδια της νεανικής τους ηλικίας, που χρειάστηκαν χρόνια, ίσως και ολόκληρες δεκαετίες, για να περάσουν στο χαρτί.

Η περιηγήτρια

Το καλοκαίρι που πέρασε βρέθηκα ένα Σαββατοκύριακο του Αυγούστου στη Βόρεια Εύβοια, στο κτήμα Νόελ-Μπέικερ (πρώην Αχμέταγα), που έχει μετατραπεί σε ένα χώρο σεμιναρίων και συνεδρίων, με το όνομα «Κανδήλι». Η ατμόσφαιρα, τα χτίσματα, η τοποθεσία και η γενικότερη αύρα δημιουργούσαν την αίσθηση πως έχει αποσπαστεί από μια άλλη εποχή και σε παρέσυρε σε ένα ταξίδι στο χρόνο. Οι προηγούμενοι ένοικοι παρέμειναν δεσπόζουσες «παρουσίες», καθώς τα αντικείμενα δεν είχαν πεταχτεί αλλά είχαν προσαρμοστεί στις σημερινές ανάγκες και είχαν αξιοποιηθεί με τρόπο λειτουργικό και ωφέλιμο. Μάλλον τυχαία έμαθα πως το 1906 ένας από τους επισκέπτες ήταν η Βιρτζίνια Γουλφ, καλεσμένη της φίλης της Ιρένε Νόελ, όταν η συγγραφέας ήταν είκοσι τεσσάρων ετών και δεν είχε ακόμα δημοσιεύσει. Το κτήμα (45 χιλιάδες στρέμματα) το είχε αγοράσει ο Αγγλος ευγενής Εντουαρντ Νόελ το 1832 από τους Τούρκους, που φεύγοντας από την Ελλάδα πουλούσαν τα τσιφλίκια τους.

«Η Ελλάδα είναι μια χώρα τόσο παλιά, που είναι σαν να περιφέρεσαι σε σεληνιακά τοπία», έγραψε η Βιρτζίνια Γουλφ στο ημερολόγιό της το 1936, κατά τη δεύτερη επίσκεψή της στη χώρα μας, με το σύζυγό της Λέοναρντ και τον Ρότζερ Φράι, κριτικό τέχνης. Είχε προηγηθεί αυτό το πρώτο ταξίδι, το Σεπτέμβρη του 1906, όταν ήταν ακόμα Βιρτζίνια Στίβεν, με την αδελφή της Βανέσα και τους αδελφούς της Τόμπι και Εντριαν. Τα αγόρια έκαναν τη διαθήκη τους προτού ξεκινήσουν, οι προετοιμασίες για το ταξίδι ήταν εντατικές σαν να πήγαιναν σε εκστρατεία. Επισκέφθηκαν την Ολυμπία, την Επίδαυρο και το κτήμα των Νόελ-Μπέικερ στη Βόρεια Εύβοια.

Ταξίδι… στην «άκρη του κόσμου»

Ρώτησα τον σημερινό ιδιοκτήτη και απόγονο των αρχικών ιδιοκτητών του κτήματος το πώς είχε βρεθεί εκεί πάνω η Βιρτζίνια Γουλφ. «Βιρτζίνια Στίβεν», με διόρθωσε. Ναι φυσικά, το 1906 δεν ήταν ακόμα παντρεμένη με το Λέοναρντ Γουλφ, είχε ακόμα το πατρικό της όνομα. Μου είπε πως ήταν καλεσμένη της γιαγιάς του και φίλης της Γουλφ, Ιρένε Νόελ. «Ναι, αλλά πώς έφθασε ώς εδώ;», επέμεινα. Φαντάστηκα τις προετοιμασίες, την εύθραυστη υγεία της, τα μικρόβια, τις δυσκολίες της μετακίνησης.

Με μια παρέα Κουακέρων

«Εμεινε καιρό;». «Κάποιες βδομάδες», είπε και δεν φάνηκε πρόθυμος να συνεχίσει. «Με μια παρέα Κουακέρων». Με κοίταξε ερωτηματικά: Ηξερα τι ήταν οι Κουάκεροι; Εγνεψα καταφατικά και συμπλήρωσε πως το έργο τους ήταν κάτι ανάλογο με το έργο που προσφέρουν στις μέρες μας κάποιες μη κυβερνητικές οργανώσεις αλληλεγγύης. Η Ελλάδα ήταν πολύ φτωχή εκείνη την εποχή, αρρώστιες, πείνα, το νεοσύστατο ελληνικό κράτος, η πρόσφατη δολοφονία του Καποδίστρια, η χώρα σε κρίσιμη καμπή.

Εσκαψα τη μνήμη μου να θυμηθώ τι είχε γράψει η Γουλφ γι’ αυτό το πρώτο ταξίδι της στην Ελλάδα, όχι το δεύτερο το 1936, όπου και έχουμε πλήθος καταχωρίσεων στο ημερολόγιό της και επιστολές, αλλά για την πρώτη της εμπειρία στη χώρα μας, όταν ακόμα πειραματιζόταν με δοκιμές και σημειώσεις και σκεφτόταν το είδος του μυθιστορήματος που θα ήθελε να γράψει.

Δεν μπορούσα να θυμηθώ ούτε καταχώριση ούτε επιστολή, παρά μόνο πως μετά την Ελλάδα πήγαν στην Κωνσταντινούπολη, πως ο αδελφός, Τόμπι, πέθανε από τύφο και πως το πρώτο της μυθιστόρημα έφερε έναν τίτλο με βαρύ συμβολισμό: «The Voyage Out».

Θυμήθηκα, επίσης, πως πριν από το ταξίδι έκανε εντατικά μαθήματα ελληνικών και μελετούσε την «Αντιγόνη», αλλά και την απογοήτευσή της που εδώ δεν κατάφερε να «ασκηθεί» στα ελληνικά της. Η αγάπη της για οτιδήποτε ελληνικό ήταν χαρακτηριστικό πολλών διανοουμένων και περιηγητών της εποχής της.

Ενα ταξίδι στην ελληνική επαρχία το 1906 ισοδυναμούσε με αποστολή στο Φεγγάρι και είναι αποκαλυπτικό για την ιδιοσυγκρασία των ανθρώπων που το τολμούσαν. Η πληροφορία πως η Βιρτζίνια Γουλφ είχε περάσει από αυτή την «άκρη του κόσμου» με τάραξε. Ηταν η αλλαγή πλαισίου ή η αιφνίδια «συνάντηση» με έναν ογκόλιθο; Εχω φωτογραφίσει πολλές φορές το σπίτι της στο Λονδίνο και το Μονκ Χάουζ, όπου έδωσε τέλος στη ζωή της. Εχω επισκεφθεί μέρη όπου πήγε, έζησε, έγραψε· για ποιο λόγο το πέρασμά της από εδώ με έκανε να νιώθω σαν να ξύπνησα ένα πρωί και να βρήκα πατημασιές ελέφαντα στην αυλή μου;

Περιμένεις να τη βρεις στο Λονδίνο να κάνει τον περίπατό της στο πάρκο, επιβάτη του τρένου ή επισκέπτρια κάποιου μουσείου, όταν όμως τη βρίσκεις σε μια ερημιά, προβάλλει και μια άλλη πτυχή της προσωπικότητάς της -η περιηγήτρια και η εξερευνήτρια- και δεν μπορεί να μην αναρωτηθείς για το ποια ήταν στην πραγματικότητα.

Ψάχνοντας αργότερα βρήκα ελάχιστες αναφορές στην παραμονή της στο κτήμα Μπέικερ, κι αυτές για κάποιο λόγο δεν έχουν σχολιαστεί ιδιαίτερα. Η βιογράφος της, η Ερμιόν Λι, αναφέρει πως ξεκουράστηκε στο κτήμα για μία εβδομάδα, και πως την απασχόλησε ένας φόνος που έγινε στην περιοχή. Τίποτα άλλο. Την ώρα που σώζονται ακόμη και λίστες με ψώνια της συγγραφέως. Τι έκανε σ’ αυτό το πρώτο ταξίδι; Πού βρίσκονται οι επιστολές -αν υπάρχουν- και οι ημερολογιακές καταχωρίσεις της;

Τρύπα στο χειρόγραφο

Αλλά η Βιρτζίνια Γουλφ απαντάει σ’ έναν ακόμη γρίφο μέσα από το έργο της. Σ’ ένα απόσπασμα από το «Ορλάντο» γράφει: «Οταν έφτανε η στιγμή να διασαφηνίσουμε ένα μυστικό που απασχολούσε για έναν σχεδόν αιώνα τους ιστορικούς, υπήρχε μια τρύπα στο χειρόγραφο, αρκετά μεγάλη για να περάσει το δάχτυλό σου. Κάναμε ό,τι καλύτερο μπορούσαμε για να συναρμολογήσουμε μια πενιχρή σύνοψη από τα καψαλισμένα αποσπάσματα που απέμειναν· συχνά όμως χρειάστηκε να κάνουμε υποθέσεις, να μαντέψουμε, ακόμα και να επιστρατεύσουμε τη φαντασία μας».

Η δυσκολία της ανασύστασης μιας εποχής, η απουσία μαρτυριών που θα έριχναν φως στους όποιους γρίφους, σε κάνουν να στραφείς και πάλι στο έργο. Εκεί υπάρχουν οι περιγραφές που μαρτυρούν την ελληνική εμπειρία, εικόνες, μυρωδιές και τοπία, συζητήσεις με φίλους κάτω από ένα δένδρο, το δειλινό, τα χρώματα της θάλασσας.

Βλέποντας τους τόπους που επισκέφθηκε ή τους χώρους όπου έζησε ένας συγγραφέας τον οποίο θαυμάζεις, ίσως αλλάξεις τον τρόπο που διαβάζεις το έργο του, αλλά και την εικόνα που έχεις γι’ αυτόν. Η Γουλφ, παρά το πλήθος βιογραφιών μελετών και ερμηνειών, που έχουν δοθεί στο έργο και τη ζωή της, μας κλείνει το μάτι και γίνεται ακόμη πιο μυστηριώδης.

Ποια ήταν στ’ αλήθεια η κοπέλα που διέσχιζε τα κακοτράχαλα βουνά πάνω σε ένα μουλάρι για να φθάσει σε μια άγνωστη βουνοκορφή; Καμία σχέση με την εύθραυστη, ασθενική και παράξενη γυναίκα που περιγράφουν οι διάφοροι βιογράφοι. Οι πράξεις της είναι τολμηρές, δεν φοβάται να ρισκάρει και να αψηφήσει τους κινδύνους. Λάτρις της περιπέτειας, τα έργα της ξέφυγαν από τις νόρμες της εποχής, ήρθε σε ρήξη με τον τρόπο αποτύπωσης του κόσμου. Ποια ήταν;

Μια δική της φράση έρχεται και πάλι να μας συντρέξει, από το δοκίμιο «Προσωπικότητες»: «Οι άνθρωποι που θαυμάζουμε περισσότερο ως συγγραφείς έχουν κάποιο στοιχείο άπιαστο, ακαθόριστο, αινιγματικό και απρόσωπο. Κορυφώνονται αργά και από το ύψος τους λάμπουν».