«Γιατί να (ξανα)μεταφράζουμε τους κλασικούς»

«Κλασικά είναι τα βιβλία για τα οποία ακούμε συνήθως να λένε: “Τα ξαναδιαβάζω…» και ποτέ “Τα διαβάζω…”» γράφει ο Ιταλο Καλβίνο στο πολύκροτο δοκίμιό του «Γιατί να διαβάζουμε τους κλασικούς» (1986).

Και πράγματι ελάχιστοι παραδέχονται πως δεν έχουν διαβάσει το «Εγκλημα και τιμωρία», το «Τζέιν Εϊρ» ή το «Λογική και ευαισθησία», ενώ στην πραγματικότητα έχουν απλώς δει κάποια από τις πολλές κινηματογραφικές μεταφορές των έργων ή έχουν κάποια στιγμή ξεφυλλίσει το βιβλίο που τώρα μένει να σκονίζεται στη βιβλιοθήκη τους.

Ωστόσο το αναγνωστικό κοινό (ευτυχώς) ανανεώνεται και όλο και πληθαίνουν οι νεότεροι αναγνώστες που δεν διστάζουν να παραδεχτούν πως δεν έχουν διαβάσει το «Ανα Καρένινα» ή το «Ανεμοδαρμένα ύψη», αναγνώστες που υποψιάζονται πως ένα έργο δεν εξαντλείται στο «έχω δει την ταινία» ή στο ότι το διάβασαν, σε μια απλοποιημένη ή συμπυκνωμένη μορφή, την εποχή που έδιναν εξετάσεις για το Proficiency.

Τα κλασικά έργα (λόγω μιας περίεργης αντίληψης) έχουν θεωρηθεί ως αναγνώσματα «διάπλασης χαρακτήρα», πως είθισται δηλαδή να τα διαβάζει κανείς σε νεανική ηλικία, καθώς τότε υποτίθεται πως χρειάζεται καθοδήγηση και στηρίγματα για την ανάπτυξη και τη διαμόρφωσή του, όπως, για παράδειγμα, τα έργα του Ντίκενς που θεωρούνται βιβλία για εφήβους ενώ πρόκειται για ακριβώς το αντίθετο -τα περισσότερα είναι έργα σκοτεινά και ακραιφνώς πολιτικά. Εντούτοις αποδεδειγμένα ο άνθρωπος χρειάζεται πάντα ανάλογα στηρίγματα και καθώς η ηλικία πρόσληψης ενός αριστουργήματος δεν έχει ακόμα οριστικοποιηθεί, μπορούμε, παραφράζοντας τον Καλβίνο, να πούμε πως ίσως αυτός είναι ένα καλός λόγος για να ξαναμεταφραστούν και να ξαναδιαβαστούν οι κλασικοί.

Σήμερα, παρά την κρίση του έντυπου λόγου, οι εκδότες επενδύουν σε νέες μεταφράσεις κλασικών έργων -μη έχοντας στις περισσότερες περιπτώσεις, μετά την πάροδο εβδομήντα ετών από τον θάνατο του συγγραφέα, την επιβάρυνση των πνευματικών δικαιωμάτων– με νέες εισαγωγές και επίμετρα, σε κάποιες περιπτώσεις με κείμενα άλλων σπουδαίων συγγραφέων που έχουν γραφεί για το έργο, με εξώφυλλα τολμηρά, σύγχρονης αισθητικής, προκειμένου να καταστήσουν τα βιβλία ελκυστικά στους νεότερους αναγνώστες, ανατρέποντας το ρητό «μην κρίνεις ένα βιβλίο από το περιτύλιγμά του», τη στιγμή που αυτό (το περιεχόμενο) έχει ήδη κριθεί από τον χρόνο.

Οι καινούργιες σειρές των εκδοτικών οίκων μπορεί να παρουσιάζονται διαφοροποιημένες στους στόχους ή στις επιλογές, ωστόσο επιμένουν στις προσεγμένες μεταφράσεις και στην αισθητική ταυτότητα της εκάστοτε σειράς, με εξώφυλλα σύγχρονα και σχετικά με το περιεχόμενο. Θυμάμαι τις παλαιότερες εκδόσεις με τα γλυκερά τοπία, τις προσωπογραφίες νεαρών γυναικών ή τη φωτογραφία κάποιας πρωταγωνίστριας από την κινηματογραφική μεταφορά του έργου που σε προδιέθεταν για ακόμα ένα αισθηματικό ρομάντζο, ενίοτε άσχετο με τη θεματική του βιβλίου.

Επίσης η ανάγκη για νέες επιμελημένες μεταφράσεις είναι, σε ορισμένες περιπτώσεις, επιβεβλημένη προκειμένου να αποκατασταθούν τα έργα στη συνείδηση των αναγνωστών, καθώς στο παρελθόν σπουδαία έργα έχουν «κακοπάθει» και αλλοιωθεί από την προχειρότητα των μεταφράσεων. Πιθανόν αυτό να οφείλεται εν μέρει στο ότι μισό αιώνα πριν οι μεταφραστές δεν είχαν την ευκολία της διασταύρωσης πραγματολογικών στοιχείων και ενίοτε έπεφταν εντελώς έξω στην απόδοση του νοήματος. Εχει συμβεί, μεταφράζοντας ένα κλασικό έργο, να έχω στη βιβλιοθήκη μου άλλες τέσσερις παλαιότερες μεταφράσεις τις οποίες και συμβουλεύτηκα. Στην πρώτη έκδοση (της δεκαετίας του πενήντα) διέκρινα μια μεγάλη προσπάθεια απόδοσης του έργου, παρότι έλειπαν ολόκληρα αποσπάσματα στα σημεία όπου προφανώς ο μεταφραστής συναντούσε δυσκολίες, αλλά και κάμποσες παρανοήσεις. Στην επόμενη μετάφραση (δεκαετίας του εβδομήντα) είδα πως είχε γίνει μια σχεδόν κατά λέξη αντιγραφή της πρώτης μετάφρασης με τα αρχικά μόνο του μεταφραστή και στην τρίτη, ενώ φαίνεται πως ήταν μια φιλότιμη προσπάθεια απόδοσης του έργου, είδα να διατηρούνται οι παραλείψεις και οι παρανοήσεις. Και μόνο στη μετάφραση που κυκλοφόρησε στη νέα χιλιετία από έναν άξιο μεταφραστή αποκαταστάθηκαν οι παραβλέψεις και παρανοήσεις.

Παλαιότερες και νέες σειρές

Η σειρά Aldina (παρακλάδι της καταξιωμένης στη συνείδηση των αναγνωστών Orbis Litarae), την οποία οραματίστηκε και σχεδίασε ο Δημήτρης Αρμάος και στη συνέχεια υλοποιήθηκε από τη Ζωή Μπέλα, δίνει προτεραιότητα τόσο στην αισθητική ταυτότητα του έργου, ενίοτε με πρωτότυπα εικαστικά έργα για εξώφυλλα, τη βιβλιοδεσία, αλλά και τη σχολαστική επιμέλεια των μεταφράσεων, ώστε να προσφέρει τη μέγιστη αναγνωστική απόλαυση σε όποιον τα πάρει στα χέρια του και αρχίσει να τα διαβάζει.

Ανάμεσα στις πρόσφατες κυκλοφορίες είναι «Το τραγούδι της Σάλπιγγας και άλλα διηγήματα» του Αμερικανού Wallace Stegner, ανθολόγηση, μετάφραση και εισαγωγή Γιάννη Παλαβού. «Σε αρκετά διηγήματα, γραμμένα κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ή λίγο μετά, αντιπαραβάλλεται υπόκωφα ο ζόφος του πολέμου με την ασφάλεια της ειρήνης. Σε άλλα οι περιγραφές της φύσης παραπέμπουν σε μια εδεμική συνθήκη, όπου όμως εμφιλοχωρεί το δαιμονικό στοιχείο και οι ήρωες καλούνται να αναμετρηθούν ηθικά μαζί του» γράφει στην εισαγωγή του ο μεταφραστής. Και το «Γραμματική των γλωσσών της Βαβέλ» του Jurgen Buchmann, μετάφραση Συμεών Γρ. Σταμπουλού, ένα βιβλίο σύντομων αφηγημάτων, φόρος τιμής στον Εκο και τον Καλβίνο που συν τις άλλοις αποτελεί και σχόλιο για τη δύναμη της γλώσσας να υποδηλώνει αλλά και να υποκρύπτει καταστάσεις.

Ευχάριστη έκπληξη η νέα σειρά των εκδόσεων Ψυχογιός «Τα κλασικά», με διευθυντή σειράς τον Ηλία Μαγκλίνη. Η λιτή και μοντέρνα αισθητική των εξώφυλλων του Θάνου Κακολύρη και οι νέες μεταφράσεις των έργων με επίμετρα γνωστών συγγραφέων καθιστούν τη σειρά ελκυστική για τους νεαρότερους αναγνώστες. Τα έργα της σειράς μπορεί μεν να είναι γνωστά και να κατέχουν μια εξέχουσα θέση στο φαντασιακό του καθενός, αλλά στην παρούσα «συσκευασία» προσφέρονται για ανάγνωση από ένα ευρύτερο κοινό.

Η σειρά περιλαμβάνει έργα εμβληματικά όπως το «Φρανκενστάιν» της Μέρι Σέλεϊ, σε μετάφραση της Κατερίνας Σχινά και επίμετρο της Τζόις Κάρολ Οουτς, καθώς και το «Στρίψιμο της βίδας» του Χένρι Τζέιμς, σε μετάφραση Τόνιας Κοβαλένκο και επίμετρο του Κολμ Τομπίν, καθώς και έργα λιγότερο γνωστά αλλά εξίσου σημαντικά, όπως το «Ο πόλεμος των κόσμων», σε μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου και επίμετρο του Αρθουρ Τ. Κλαρκ, και το «Η ηδονή» του Γκαμπριέλε ντ’ Ανούντσιο με εισαγωγή του Ηλία Μαγκλίνη και επίμετρο του Χένρι Τζέιμς -έργο που μας υπενθυμίζει την ηδονή της ανάγνωσης.

Στις εκδόσεις Πατάκη εγκαινιάστηκε μια νέα σειρά με τον λατινικό και εν πολλοίς συμβολικό τίτλο Sub rosa, που σημαίνει κάτι το μυστικό και το απόκρυφο, με υπεύθυνη σειράς την Ελένη Κεχαγιόγλου, η οποία υπογράφει και το επίμετρο για το «Ο Αμερικανός κόμης», του Μαρκ Τουέιν, σε μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου. Ενα πληθωρικό έργο που αγγίζει τα καυτά θέματα της διαφορετικότητας και της αδυναμίας του σύγχρονου ανθρώπου να αποδεχτεί τον εαυτό του. Ο κεντρικός ήρωας γυρεύει συνεχώς κάτι να βρει και ποτέ δεν στέκεται να αναλογιστεί στο τι έχει κατακτήσει ή του έχει χαριστεί.

Στην ίδια σειρά εντάσσεται και το «Οι Αρταμάνοφ» του Μαξίμ Γκόργκι, σε μετάφραση του Αρη Αλεξάνδρου και επίμετρο του Γιώργου Τσακνιά.

Στο Μεταίχμιο συνεχίζεται η σειρά «Μεγάλες αφηγήσεις» που διευθύνει ο Δημήτρης Στεφανάκης, με έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, όπου, μετά την έκδοση του εμβληματικού έργου του Τόμας Μαν «Μαγικό βουνό» που βρήκε μεγάλη ανταπόκριση στους σύγχρονους αναγνώστες, η σειρά εμπλουτίζεται με το «Η χαμένη τιμή της Καταρίνα Μπλουμ» του νομπελίστα Χάινριχ Μπελ, σε νέα μετάφραση του Δημήτρη Δημοκίδη και πρόλογο της Σώτης Τριανταφύλλου, και με το κομβικό για την παράδοση των μυθιστορημάτων τρόμου έργο του Bram Stoker «Δράκουλας», σε μετάφραση του Βασίλη Κιμούλη.

Τελειώνοντας παραθέτω ένα απόσπασμα πάνω στο οποίο έπεσα πρόσφατα, από τον Γ’ τόμο των «Ατάκτων» του Αδαμάντιου Κοραή (1830), στο οποίο σχολιάζει την ανάγκη νέων μεταφράσεων των σπουδαίων έργων, εν προκειμένω της Καινής Διαθήκης, κάτι που αποδεικνύει περίτρανα πως το θέμα των νέων μεταφράσεων δεν είναι καινούργιο:

«Ο χρόνος μεταβάλλει καθώς τα νοήματα, τα ήθη και τα έθη και απλώς τα φρονήματα των ανθρώπων παρόμοια και τας γλώσσας διά των οποίων τα εκφράζουν· και ό,τι έθελγε την ακοήν των προ εκατόν ή διακοσίων ετών ζησάντων είν’ αδύνατον να αρέση επίσης και τους σήμερον ζώντας. Μαρτύριον τούτου (αν εχρειάζετο και μαρτύριον) η πράξις όλων των φωτισμένων εθνών οι οποίοι αναθεωρούν από καιρού εις καιρόν τας μεταφράσεις των προσαρμόζοντας αυτάς εις την επικρατούσαν του έθνους γλώσσαν».

https://www.efsyn.gr/tehnes/ekdoseis-biblia/anoihto-biblio/195776_giati-na-xanametafrazoyme-toys-klasikoys